Ένα παλιό αγγλικό λεξικό δίπλα από τη λέξη Σαγκάη (ή Σάνγκ-χαϊ όπως προσφέρεται το όνομα στα κινέζικα) πέραν της προφανούς της σημασίας αναφέρει επίσης και «όρος του ναυτικού ιδιώματος, που σημαίνει να απαγάγεις ένα ναύτη όταν είναι αναίσθητος λόγω χρήσης των ναρκωτικών - να φέρνεις κάποιον σε δυσάρεστη θέση». Αποκαλούμενη ως η «πόρνη της Ασίας» ή «Το Παρίσι της Ανατολής»- ανάλογα από ποια σκοπιά κανείς τη βλέπει- η Σαγκάη υπήρξε για πάνω από 100 χρόνια μια αληθινή πολυεθνική πολυπολιτισμική μητρόπολη.
Και ήταν ακριβώς ένα ιδιάζον καθεστώς ανομίας, αποτέλεσμα σύγχυσης ως προς την άσκηση της εξουσίας που έδωσε την αφορμή να μπουν στον κοινό λόγο σημασίες της λέξης όπως αυτή που προηγήθηκε. Καθώς σήμερα τίποτε δεν θυμίζει αυτό το καθεστώς χρειάζεται κάποιος να ανατρέξει στα τεκμήρια του παρελθόντος για να μπορέσει να ανασυστήσει την ατμόσφαιρα της πόλης.
Η πρόσφατη έκδοση Tales of Old Shanghai επιχειρεί αυτήν την επιστροφή στο παρελθόν. Το βιβλίο μοιάζει μ’ ένα κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ το οποίο με εικόνες και λέξεις αυθεντικές επαναφέρει εποχές περασμένες, ανασύρει στην επιφάνεια τα φαντάσματα μιας πόλης. Μέσα από δημοσιεύματα εφημερίδων και τουριστών οδηγών, γελοιογραφίες, χάρτες, φωτογραφίες, χαρτονομίσματα, καρτ ποστάλ, αποσπάσματα επιστολών, αλλά και κείμενα των Ιούλιου Βερν, J.G. Ballard, Vicki Baum, Andre Malraux, Aldous Huxley, W.H. Auden και Christopher Isherwood και τέλος του Joseph von Sternberg (ο οποίος το 1934 σκηνοθέτησε την Marlene Dietrich στην ταινία Shanghai Express) παρουσιάζεται η ζωή στην πόλη για πάνω από ένα αιώνα: Από το 1842 όταν υπογράφηκε η συνθήκη του Nanking και επιτράπηκε η χρήση του λιμανιού της Σαγκάης από τις ξένες δυνάμεις μέχρι τις 27 Μαΐου του 1949, όταν δυνάμεις του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού την κατέλαβαν. Στη διάρκεια αυτού του αιώνα η πόλη υπήρξε το προπύργιο της δυτικής παρουσίας και στρατηγείο της «ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης» της Κινεζικής Αυτοκρατορίας.
Αυτός είναι και ο λόγος της απροσδόκητης οικειότητας που αισθάνεται ο δυτικός ταξιδιώτης σήμερα. Πολύ διαφορετική από τις άλλες πόλεις της Κίνας –την ατμόσφαιρα εξουσίας που συναντά κάποιος στο Πεκίνο ή το βαρύ ιστορικό παρελθόν της Xi’ an (Σι’ αν)-, η Σαγκάη έχει την όψη (αλλά όχι και το περιεχόμενο) μιας δυτικής μεγαλούπολης. Δεν είναι μόνο το πλήθος των δυτικών εταιρειών τις εγκαταστάσεις των οποίων ο επισκέπτης βλέπει σε παράταξη καθώς μπαίνει στην πόλη, ούτε οι ουρανοξύστές της που διαθέτουν κάτι από την έπαρση και την αυθάδεια των ανάλογων του Νέου Κόσμου. Είναι ίσως η παλιά γαλλική συνοικία, ίσως τα βρετανικής αποικιακής αρχιτεκτονικής σπίτια (shikumen) που ενσωματώνουν στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής, ίσως τέλος είναι η προκυμαία της, το περίφημο The Bund, με τα επιβλητικά κτίρια της κτισμένα όλα στις αρχές του 20ου, σύμβολα μιας ξένης οικονομικής εξουσίας η οποία προ πολλού έχει χαθεί.
Τοποθετημένη στις εκβολές του ποταμού Γιανγκτσέ, η πόλη είναι ένας ιδανικός τόπος εμπορίου, η πύλη για όλη την κεντρική Κίνα. Εν αντιθέσει με άλλες πόλεις αποικίες που ελεγχόταν από ένα κράτος –Χονγκ Κονγκ (Μεγάλη Βρετανία), Τσινγκ ντάο (Γερμανία), Μακάο (Πορτογαλία)- η Σαγκάη ελεγχόταν από όλους πλην των γηγενών. Η δυτική παρουσία –επικυρωμένη από τις ταπεινωτικές για τους Κινέζους συνθήκες– οδήγησε σε μια πόλη χωρισμένη σε διαφορετικούς εθνικούς τομείς, εξ’ ου και η σύγχυση σχετικά με την εξουσία. Και ήταν ακριβώς αυτό που σφράγισε το πρόσωπο της πόλης.
Ένας δυτικός ιεραπόστολος κατάπληκτος από το κλίμα ηδονισμού που επικρατούσε στην πόλη θα δηλώσει: «Εάν ο θεός ανεχθεί τη Σαγκάη, τότε χρωστά μια μεγάλη συγνώμη στα Σόδομα και Γόμορρα». Γι’ αυτό ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου καταγράφει αυτήν την ατμόσφαιρα κοσμοπολίτικου λιμανιού: εκτεταμένη πορνεία (με τις ρωσίδες πόρνες, πρόσφυγες λόγω της επανάστασης του ’17, να είναι οι πλέον διαβόητες), οι κινέζικες τριάδες και οι γκάνγκστερ, τα κλαμπ και ο ιππόδρομος, το όπιο. Μια ατμόσφαιρα που ο Zhang Yimou αναπαράστησε στην ταινία του Shanghai Triad (1995).
Όμως αυτό που κυρίως καταγράφεται –είτε άμεσα είτε εξ’ αντανακλάσεως- είναι η ισχυρή οικονομική σημασία της πόλης και ότι τελικά αυτή συνεπαγόταν: εδώ οι φεουδαλικοί –δεσποτικοί δεσμοί που επικρατούσαν στην αυτοκρατορική Κίνα διερράγησαν και εν τέλει καταλύθηκαν. Το πολυεθνικό τραπεζικό –χρηματιστηριακό κεφάλαιο και το εμπόριο δημιούργησαν τις συνθήκες για να οδηγηθεί η Κίνα από τον μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Εδώ εμφανίσθηκε ο ηλεκτρισμός, ο σιδηρόδρομος, το αυτοκίνητο, ο κινηματογράφος. Εδώ συγκροτήθηκε για πρώτη φορά και η κινέζικη αστική τάξη (οι περίφημοι compradores). Απ’ εδώ τέλος ξεκίνησε την ιστορική του διαδρομή το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Τελικά αυτή η πόλη υπήρξε (και συνεχίζει να είναι) ο πιο ένθερμος κήρυκας της la vie moderne στο Μέσο Βασίλειο.
Tales of Old Shanghai
Graham Earnshaw (συγγραφή και επιμέλεια)
Earnshaw Books
Δημήτρης Μπάμπας
Info: Στην ηλεκτρονική τοποθεσία http://www.talesofoldchina.com, ο εκδοτικός οίκος Earnshaw Books παρουσιάζει μια σειρά βιβλίων που καταγράφουν μ’ ένα τόνο νοσταλγικό τη δυτική παρουσία στην «παλιά» Κίνα.