Από τον Γιώργο Βέη
«Οι Κινέζοι φιλόσοφοι ήταν όλοι τους Σωκράτης, σε διαφορετικούς βαθμούς».
Kin (Yue-Lin) στο Fong (Yeou-Lan)
1 Την άνοιξη του 1992, στη διάρκεια των επίσημων εργασιών του 14ου Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, ο οικονομικός σχεδιασμός της χώρας ονομάστηκε επισήμως «Σοσιαλιστική Οικονομία της Ελεύθερης Αγοράς». Κανείς δεν ξέρει έως σήμερα ποιος ακριβώς είναι ο πατέρας αυτού του σημαδιακού όρου. Οι συγκυρίες με είχαν φέρει στο Πεκίνο μισό χρόνο πριν. Παρακολούθησα στη συνέχεια από κοντά, στα οχτώ χρόνια που έζησα κι εργάστηκα στην Κίνα, το προοδευτικό άνοιγμα των πυλών της. Αυτή τη φορά γινόταν εκούσια και όχι με τη βία, όπως συνέβη, φέρ' ειπείν, τον 19ο αιώνα, αλλά και στις αρχές του 20ού. Οταν άκουσα για πρώτη φορά στο Πεκίνο τα Καλά Χριστούγεννα του Τζον Λένον και της Γιόκο Ονο, αυτόν τον λυρικό ύμνο της προοδευτικής ποπ, να τον αποδίδουν με υποδειγματική συνέπεια και επαγγελματική αβρότητα ντόπιοι μουσικοί, κατάλαβα ότι η όλη προσέγγιση της Κίνας με τη Δύση, σε όλους σχεδόν τους τομείς, ήταν υπόθεση μόλις λίγων χρόνων. Κι έτσι έγινε. Οσα σχεδίαζαν οι ιθύνοντες του Πεκίνου και των δυτικών χωρών πέρασαν και μέσα από τις νότες των δημοφιλών μουσικών έργων του άλλου κόσμου, προετοιμάζοντας με τον τρόπο τους την ειδικότερη σύγκλιση, η οποία θα οδηγούσε την Κίνα του ενός δισεκατομμυρίου τριακοσίων, τότε, εκατομμυρίων στα ενδότερα της δυτικής αγοράς και όχι μόνον. Τα Χριστούγεννα αποτελούσαν το αποκορύφωμα της διαλεκτικής επαφής, του ανεπίσημου, αλλά τόσο ουσιαστικού διαλόγου των ετεροτήτων. Η εμπέδωση της ειλικρινούς πρόσληψης των ιδιαιτεροτήτων των «νέων φίλων» ήταν πλέον γεγονός. Μέσα από τους ανοικτούς μουσικούς δρόμους του Κολτρέιν, του Μάιλς Ντέιβις και του Χέρμπι Χάνκοκ, «εμείς» κι «αυτοί» μπορούσαμε επιτέλους να περάσουμε από την περιώνυμη «διπλωματία του πινγκ-πονγκ», η οποία πρώτη φορά έφερε κοντά σε μας τους Κινέζους μεταπολεμικά, στην εμπειρία ευρύτερων ανταλλαγών πάσης φύσεως. Ορθιοι, με απαραίτητο ποτό στο χέρι, αρχίζαμε να μαθαίνουμε κινεζικά στην πράξη, να διορθώσουμε με τη σειρά μας την προφορά των πρώτων αγγλικών λέξεων, τις οποίες δοκίμαζαν γελώντας αμήχανοι οι Κινέζοι στο μοναδικό τότε μπαρ, κέντρο συνάντησης με τους αλλοδαπούς, το «Σπίτι της μπίρας», στο κέντρο του Πεκίνου. Η ελεγχόμενη χρήση του αλκοόλ, ένα ακόμη συμφραζόμενο των σινικών Χριστουγέννων, βοηθούσε πολύ την επικοινωνιακή δράση σε αμφίδρομη βάση. Τον διαπολιτισμό τον ουσίωνε μία χριστουγεννιάτικη επιμειξία: η γέφυρα της μουσικής λύγιζε κάτω από το βάρος της αδήριτης ανάγκης για όλο και επαρκέστερη αλληλοκατανόηση, για όλο και βαθύτερη γνώση του ευπρόσδεκτου «ξένου». Η αισθησιακή έλξη δεν άργησε να τελεσφορήσει ποικιλοτρόπως. Οι εκπρόσωποι των διάφορων φυλών, που συνωστίζονταν, παραμονές και ανήμερα των Χριστουγέννων αψηφώντας το πηχτό χιόνι, στο μικρό για την περίσταση στέκι μας, διαμόρφωναν νέα ήθη.
2 Η οιονεί επιστροφή στον προγονικό Κομφουκιανισμό, συμβατό τρόπον τινά με τη χρηστή διακυβέρνηση των κρατών, όπως τουλάχιστον τη γνωρίσαμε στη Δύση, ήταν ένα από τα κύρια αιτήματα της μεταβατικής εκείνης εποχής: συγκαταλέγεται αναμφισβήτητα στις πλέον εύστοχες στοχαστικές προσαρμογές. Εξακολουθεί μάλιστα έως σήμερα να χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό την περιώνυμη ιδιοπροσωπία της αχανούς αυτής χώρας, η οποία καταβάλλει τώρα κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να κερδίσει ό,τι οι άλλοι μέχρι πρόσφατα επιδίωξαν ανενδοίαστα να της αφαιρέσουν. Για την περαιτέρω εμβάθυνση στις ποιότητες και στις ποσότητες των τεκταινομένων στη χώρα του Μάο Τσε Τουνγκ, αλλά και για την εξειδικευμένη προσέγγιση του αινιγματικού ψυχισμού των Κινέζων, θα συνιστούσα ανεπιφύλακτα και για πολλούς λόγους την εξοικείωση με το σημαδιακό έργο China's New Confucianism: Politics and Everyday Life in a Changing Society, το οποίο κυκλοφορεί ήδη από τις έγκριτες εκδόσεις Princeton University Press. Το υπογράφει ο δυτικός στοχαστής Ντάνιελ Α. Μπελ, ο οποίος ζει στην Κίνα, μιλάει άριστα κινεζικά και εργάζεται ως καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο περιώνυμο Πανεπιστήμιο Τσινχουά του Πεκίνου. (Ιδέτε το σημείωμα της Κωνσταντίνας Γιαννούτσου, στο ένθετο Βιβλιοθήκη της «Ελευθεροτυπίας», 2 Μαΐου 2008.)
3 Η ταύτιση του Μπελ με τις κρυστάλλινες θέσεις της Στεφανί Μπεσιέρ, όπως κατατίθενται επαρκώς στο πολυεπίπεδο έργο της Η Κίνα στην αυγή του 21ου αιώνα. Η επιστροφή μιας δύναμης;, το οποίο ήδη κυκλοφορεί στη γλώσσα μας σε μετάφραση της Σταυρούλας Τσόγκα, από τις εκδόσεις του Κέδρου, προκύπτει τις περισσότερες φορές εμμέσως πλην σαφώς. Πίσω, φέρ' ειπείν, από την απέριττη, δήθεν μονοσήμαντη φράση «μέχρι σήμερα, η κοινωνική ειρήνη διατηρείται κατά κύριο λόγο χάρη σε έναν λαό υπομονετικό και ανθεκτικό» (ιδέτε ό. π. σελ. 175), υπονοείται ασφαλώς η μείζων και διαχρονική χαλύβδωση των χαρακτήρων, σύμφωνα μάλιστα με τα αυστηρά πρότυπα της κομφουκιανής δεοντολογίας, η οποία στη θέση του κοινωνικού χάους, της ευτέλειας και της διαφθοράς τοποθέτησε ευθαρσώς τις αρχές μιας ευνομούμενης, ηθικής κατ' εξοχήν διαβίωσης και αγωνίστηκε, ως γνωστόν, γι' αυτές. Η μελέτη παραμένει προσγειωμένη στον ορθολογισμό του επιστημονικού διαβήματος. Εξού και η κατακλείδα: «Πολλοί είναι οι παρατηρητές που αρχίζουν να δηλώνουν πως η Κίνα θα μπορούσε να ισοσταθμίσει την οικονομική δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών, με ορίζοντα το 2040. Ορισμένοι φοβούνται την άνοδό της, ενώ άλλοι εκτιμούν πως είναι ακίνδυνη. Η Κίνα, όταν ανακτήσει τη δύναμή της, θα διατηρήσει την ειρηνική εξωτερική της πολιτική, σύμφωνα με την άποψη των Γάλλων, ή θα υιοθετήσει επεκτατική εξωτερική πολιτική, σύμφωνα με την άποψη των Αμερικανών; Μόνο το μέλλον θα μπορούσε να μας δώσει κάποια απάντηση» (ό.π. σελ. 220).4Στους αντίποδες των δύο συμμετρικών αφελειών, δηλαδή του επιφανειακού, «εύκολου οικουμενισμού» και του «νωθρού», ανενεργού «σχετικισμού», η ανάλυση μας θα πρέπει να εμβαθύνει σε μία συνολική αντιμετώπιση της δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφίας σε συνάρτηση με την πάγια σινική αντίληψη περί ενός συνεκτικού γίγνεσθαι και των περιώνυμων συνθηκών, οι οποίες καθορίζουν με τη σειρά τους την εν λόγω συνεκτικότητα. Ο,τι συλλήβδην δηλαδή αποκαλούμε «Ταό», όπως μας υποδεικνύει ο Φρανσουά Ζιλιέν στο καλώς συγκερασμένο δοκίμιό του Από την Ελλάδα στην Κίνα (Μετάβαση και επάνοδος), που κυκλοφορεί ήδη από τον Εξάντα. Εδώ υπογραμμίζεται, μεταξύ άλλων, η εμφανής κρίση, η οποία ταλαιπωρεί τη δυτικοευρωπαϊκή σκέψη τους δύο τελευταίους αιώνες, θέτοντας βασανιστικά το ζήτημα της ριζικής επανεκτίμησης τόσο των ριζωμάτων της όσο και των σχέσεων αιτίων και αιτιατών που τη συνέχουν διαχρονικά. Εμμένοντας στα σημαδιακά γνωρίσματα των κινεζικών θεμελιωδών τροπισμών, όπως φέρ' ειπείν είναι η αρχή της εσωτερικής συνεκτικότητας, το ρίζωμα li δηλαδή, ή η έννοια της ροπής, που ανταποκρίνεται αντίστοιχα στον πολύσημο/πολύτροπο όρο shi, που σημαίνει κατάσταση, διαμόρφωση, αλλά και δύναμη, δυνητικότητα ή η υπαινικτική διάσταση των κειμένων, το wen, που αντιτάσσεται στον Λόγο της δικής μας παράδοσης, ο Φρανσουά Ζιλιέν οριοθετεί τις διαφορές, επισημαίνει τις υπόρρητες ομοιότητες και τονίζει εν γένει τις διακριτές αλληλουχίες, που εντοπίζονται στο γνωσιολογικό δίπολο Ελλάδα - Κίνα, χωρίς να επιφορτίζει το όλο αναλυτικό πλαίσιο με δυσνόητα παραφερνάλια. Ετσι, ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί εντέλει την απώτερη έννοια ενός πορίσματος, όπως αυτό π.χ. «...η Ελλάδα σκέφτηκε το γίγνεσθαι αλλά πάντα στη σκιά του όντος, η Κίνα συνέλαβε μόνο το γίγνεσθαι».
Η ομολογούμενη συνάφεια του αρχαίου ελληνικού και του σινικού πολιτισμού μπορεί κάλλιστα να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη, ως η ικανή και αναγκαία βάση της περαιτέρω ανάπτυξης της ελληνοκινεζικής συναντίληψης σε όλους τους τομείς.
(Ελευθεροτυπία Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 23 Απριλίου 2010)