Οι θεσμοί, και όχι μόνο η αύξηση του πλούτου, το «κλειδί» για την ευημερία, υποστηρίζουν δύο Αμερικανοί πανεπιστημιακοί
του Paul Collier/ The Obsever
James A. Robinson, Daron Acemoglu
Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity and Poverty
Εκδ. Crown
Καθώς η σκόνη από την αναταραχή της διεθνούς οικονομικής κρίσης αρχίζει να κατακάθεται, τα δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας του καιρού μας αναδύονται και πάλι. Το ένα είναι το χάσμα ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες. Πριν από διακόσια χρόνια δεν υπήρχε τέτοιο χάσμα, τουλάχιστον όχι στην κλίμακα που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σήμερα. Και πιθανόν να μην υπάρχει σε διακόσια χρόνια από τώρα. Σήμερα, όμως, είναι τρομακτικό: οι ίδιοι άνθρωποι μπορεί να ζουν σε απόλυτη φτώχεια σε μια χώρα και να ευημερήσουν αν μετακινηθούν σε μιαν άλλη.
Το βιβλίο αυτό παίρνει το χαρακτηριστικό παράδειγμα των δίδυμων πόλεων Νογκάλες, που η μια βρίσκεται στη μεξικανική πλευρά των συνόρων και η άλλη στην αμερικανική. Γιατί μια συνοριακή γραμμή δημιουργεί τόσο μεγάλη διαφορά; Προφανώς, το ζήτημα αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί η τρομακτική παγκόσμια ανισότητα γεννάει και άλλες ζοφερές καταστάσεις: την ψυχολογία της ενοχής και της μνησικακίας· κλιμακούμενες πιέσεις για μετανάστευση· τις εφιαλτικές επιλογές που αντιμετωπίζει ο κόσμος όταν κάποιες χώρες όχι μόνο μένουν πίσω, αλλά διαλύονται.
Πολλοί ειδικοί έχουν προσπαθήσει επί δεκαετίες να βρουν μια πειστική απάντηση. Συχνά, η κατεύθυνση της έρευνας υπήρξε τεχνοκρατική. Τη δεκαετία του ’60, η κυρίαρχη εξήγηση ήταν ότι από τις φτωχές χώρες έλειπε το κεφάλαιο. Στα 1980, ένοχος ήταν η κακή οικονομική πολιτική.
Την τελευταία δεκαετία φάνηκε να αναδύεται ένα νέο και πολύ ισχυρό στοιχείο: η άνοδος της Κίνας, που είναι το άλλο θεμελιακό χαρακτηριστικό του καιρού μας. Η ανάπτυξη της Κίνας είναι ένα οικονομικό φαινόμενο χωρίς προηγούμενο. Εβγαλε εκατομμύρια ανθρώπους από την ένδεια και η χώρα θεωρείται ότι σύντομα θα ρίξει τις ΗΠΑ από τη θέση της μεγαλύτερης οικονομίας του κόσμου. Το παράδειγμα που πρόσφερε η Κίνα έχει ερμηνευθεί ευρέως, ιδίως από τις αφρικανικές ελίτ, ως απόδειξη των πλεονεκτημάτων της αυταρχικής διακυβέρνησης.
Για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται έστω και λίγο γι’ αυτά τα ζητήματα, το βιβλίο «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» είναι πολύ χρήσιμο ανάγνωσμα. Ο Ακέμογλου και ο Ρόμπινσον είναι διανοητές βαρέων βαρών, ο ένας καθηγητής Οικονομικών στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης, ο άλλος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Χάρβαρντ.
Συνήθως άνθρωποι σαν κι αυτούς γράφουν μόνο για τους άλλους πανεπιστημιακούς. Με το βιβλίο αυτό, μας έκαναν τη χάρη να γράψουν ένα έργο που βρίσκεται στην αιχμή του σύγχρονου προβληματισμού και που είναι όχι απλώς ευανάγνωστο αλλά συναρπαστικό. Ακαταμάχητος συνδυασμός: ζωτικό θέμα, κορυφαίοι μελετητές και ένα καλογραμμένο βιβλίο.
Δεν είναι μόνο αυτό όμως. Ο λόγος που αξίζει να διαβάσουμε το «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» είναι ότι η άποψη που αναλύεται εδώ αποδομεί τα δύο μεγάλα δεδομένα της παγκόσμιας ανάπτυξης. Ο Ακέμογλου και ο Ρόμπινσον όχι μόνο δεν βλέπουν την Κίνα σαν το υπόδειγμα για την εξάπλωση της ευημερίας, αλλά τη βλέπουν σαν ένα επιπλέον παράδειγμα κοινωνίας που βαδίζει ολοταχώς προς ένα αδιέξοδο. Ο δρόμος που ακολουθεί η Κίνα, σύμφωνα με την ανάλυσή τους, δεν θα την οδηγήσει σε επίπεδο ευημερίας όπως αυτό που έχει κατακτηθεί στη Δύση.
Το επιχείρημά τους είναι ότι το σύγχρονο επίπεδο ευημερίας στηρίζεται σε πολιτικά θεμέλια. Σε γενικές γραμμές, η ευημερία στηρίζεται στην επένδυση και στην καινοτομία, αυτές όμως με τη σειρά τους στηρίζονται στην πίστη, στην εμπιστοσύνη. Επενδυτές και καινοτόμοι πρέπει να έχουν πειστικούς λόγους να θεωρούν ότι, εφόσον επιτύχουν, δεν θα τους ληστέψουν οι ισχυροί.
Για να προσφέρει η Πολιτεία τέτοια διαβεβαίωση, πρέπει να ισχύουν δύο συνθήκες: η εξουσία να είναι συγκεντροποιημένη και οι θεσμοί να είναι κοινωνικά συνεκτικοί. Χωρίς συγκεντροποιημένη εξουσία υπάρχει αταξία, η οποία είναι ανάθεμα για την επένδυση.
Η Κίνα σίγουρα παίρνει καλό βαθμό σ’ αυτό το θέμα – έχει συγκεντρωμένη εξουσία και μπόλικη τάξη. Μερικές αφρικανικές χώρες δεν το διαθέτουν αυτό· οι τοπικές εξουσίες σφετερίζονται τις αρμοδιότητες του κράτους και επικρατεί χάος. Η Κίνα όμως βαθμολογείται πολύ χαμηλά στη δεύτερη προϋπόθεση, τους θεσμούς κοινωνικής συνοχής. Ο Ακέμογλου και ο Ρόμπινσον λένε συνοπτικά για τη δομή της κινεζικής πολιτικής εξουσίας: «Το κόμμα ελέγχει τις ένοπλες δυνάμεις· το κόμμα ελέγχει τα στελέχη· το κόμμα ελέγχει τις ειδήσεις».
Το ότι τα κράτη χρειάζονται την τάξη για να ευημερήσουν είναι σημαντικό και πλέον δεν αμφισβητείται. Αμφισβητείται όμως, με δεδομένη τη ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας, το ότι χρειάζονται κοινωνικά συνεκτικούς θεσμούς. Το επιχείρημα των συγγραφέων είναι ότι η τάξη χωρίς συνεκτικούς θεσμούς μπορεί να βοηθήσει μια οικονομία να ξεφύγει από τη φτώχεια αλλά δεν θα επιτρέψει την πλήρη άνοδο στη σύγχρονη κοινωνική ευημερία.
Η εξήγηση είναι ότι αν οι θεσμοί εξουσίας δίνουν τη δυνατότητα στην ελίτ να υπηρετεί τα δικά της συμφέροντα –οι συγγραφείς αποκαλούν αυτούς τους θεσμούς «extractive» (θεσμοί που αποσπούν τον πλούτο από την ευρύτερη κοινωνία)– τα συμφέροντα της ελίτ έρχονται σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της μεγάλης μάζας του πληθυσμού και επιβάλλονται σ’ αυτά.
Ριζοσπαστική άποψη
Εφόσον, λοιπόν, οι συνεκτικοί θεσμοί είναι απαραίτητοι, πώς δημιουργούνται; Οι συγγραφείς είναι, και σ’ αυτό, ριζοσπαστικοί. Υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει φυσική διαδικασία μέσω της οποίας ο αυξανόμενος πλούτος σε ένα αυταρχικό καθεστώς εξελίσσεται σε κοινωνική συνοχή. Η μόνη περίπτωση που τα συμφέροντα της ελίτ θα την αναγκάσουν να παραχωρήσει εξουσία σε συνεκτικούς θεσμούς, είναι όταν έλθει αντιμέτωπη με κάτι χειρότερο, δηλαδή την προοπτική της επανάστασης. Θεμέλιο της ευημερίας είναι ο πολιτικός αγώνας εναντίον των προνομίων. Η δύναμη αυτού του βιβλίου ξεπερνά τις δυνατότητες περίληψης: είναι γεμάτο, από την αρχή έως το τέλος, με συναρπαστικές βινιέτες ιστορικών στοιχείων. Οπως γράφει το οπισθόφυλλο: «Θα σας κάνουν φωστήρα στις συζητήσεις».
(ελληνική μετάφραση H KAΘHMEPINH 13-05-12)